Ήταν ο Πειραιάς νησί; | Γράφει ο Βασίλης Λιανός

H ιστορία της πόλης του Πειραιά. Γράφει ο Βασίλης Λιανός

Πειραιάς. Ένα τοπωνύμιο, μια τεράστια ιστορία και αρκετές ξεχασμένες αρχαιότητες κάτω από βρώμικες και λεκιασμένες προθήκες. Η πόλη αυτή, έχει τον μαγικό της τρόπο να σε κάνει να την αγαπήσεις και ταυτοχρόνως να τη μισήσεις οικτρά! Το ήξερες όμως, ότι κατά μία έννοια, εμείς οι κάτοικοι του Πειραιά, είμαστε νησιώτες; Για να σε προλάβω, δε μας κάνει η θάλασσα νησί αλλά η προϊστορία.

Έτσι, για να στο κάνω και περισσότερο spicy, θα σου πω ότι πίσω από την ιστορία της πόλεως, κρύβονται διάφορες θεωρίες ιδρύσεως και προελεύσεως, άλλες περισσότερο πιστευτές και άλλες σχεδόν στα πλαίσια του φαντασιακού. Η Πειραϊκή χερσόνησος από τις αρχές της ιστορίας φαίνεται πως διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων. Η γεωγραφική της θέση, η άμεση γειτνίαση με την Αθήνα καθώς και οι πολλαπλοί λιμένες που φέρει περιμετρικά, την αναγάγουν σε μια από τις σημαντικότερες ελλαδικές πόλεις και σ’ έναν πόλο έλξης σπουδαίων λόγιων, φιλοσόφων και περιηγητών. Σκέψου τον σαν κουλτουρέ χώρο τέχνης. Ωστόσο, πριν από την ανάδειξη του Πειραιά ως βασικού λιμένα του τότε ελλαδικού χώρου, μέχρι περίπου και τους Περσικούς Πολέμους, η Αθήνα είχε ορίσει ως λιμάνι και συνεπακόλουθα ως επίνειο, το Φάληρο.

Κάποια στιγμή όμως, κάπου ανάμεσα στις μάχες και στις σφαγές, έρχεται στο προσκήνιο ο Θεμιστοκλής-ένας διορατικός και ισχυρός ηγέτης. Ο οποίος τι κάνει; Λέει guys, θαρρώ πως η ακτογραμμή του Πειραιά είναι καλούτσικη και βοηθούν όλοι αυτοί οι κόλποι στη δημιουργία πολλαπλών λιμένων (εμπορικού ή πολεμικού χαρακτήρα). Ναι! Το 493/2, είπε ο Θεμιστοκλής σε άπταιστα αγγλικά guys. Το βασικό που πρέπει να συγκρατήσεις, είναι ότι δημιουργήθηκαν τρία λιμάνια: ο κεντρικός λιμένας-το πρώτο και μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα- που χωρίζεται στο Εμπόριον και τον Κάνθαρον, το Πασαλιμάνι που ταυτίζεται με τη Ζέα και τη Μουνυχία το σημερινό Μικρολίμανο.

Από την άλλη όμως, σου υποσχέθηκα μικρέ Πειραιώτη, ότι είσαι νησιώτης και θα στο αποδείξω τώρα. Κατά το τέλος της τριτογενούς περιόδου, όταν ακούς αριθμητικό και περίοδο να ξέρεις ότι πάμε όσο πιο παλιά μπορείς να φανταστείς, χωρίστηκε ο Πειραιάς από την υπόλοιπη Αττική αφού μέρος του καλύφθηκε από μια θαλάσσια ζώνη. Και τσουπ, να τος ο καλοκαιρινός προορισμός. Ποια Μύκονος και Σαντορίνη; Piraeus City. Όμως, η ζώνη αυτή στο τέλος της τεταρτογενούς περιόδου, έπειτα από προσχώσεις του Κηφισού, καλύφθηκε από ένα «γαιώδες επίστρωμα» που συντέλεσε με τη σειρά του στην εκ νέου σύνδεση του νησιωτικού Πειραιά με την Αττική και στην επανεμφάνιση του Αλίπεδου (το μέρος αυτό της στεριάς που ενώνει τον Πειραιά με την Αθήνα). Damn!

Ποια η σημασία όμως της γνώσης, όταν δεν την εξετάζουμε από διαφορετικές επιστήμες; Δε θέλω απάντηση, ρητορική ερώτηση ήταν! Ερευνώντας λοιπόν, το θέμα από γλωσσολογική σκοπιά, το τοπωνύμιο Πειραιάς θα μπορούσε από μόνο του να υποδηλώνει τη δημιουργία της θαλάσσιας λωρίδας:

Πειραιάς < πέραν (μακριά) < περαιεύς (πορθμός) < περαιόω/περαιῶ = μεταφέρω, μεταβιβάζω και αντιστοίχως το τοπωνυμικό Πειραιεύς συνδέεται με το περαιῶ όπως ακριβώς το βάπτω < ὁ βαφεύς.

Πέραν όμως των γεωλογικών αυτών μεταβολών, η Πειραϊκή χερσόνησος χαρακτηρίζεται και για τη μακραίωνη και ιδιαιτέρως ακανθώδη ιστορία της. Θα της έδινα και τίτλο “Φωτιά στα Σαββατόβραδα”, spoiler alert. Μια ιστορία που βασίζεται σε πηγές, σε αρχαιολογικά ευρήματα (επιγραφές, ταφές, θέατρα, ναοί, στοές κ.α.) καθώς και σε σχέδια και απεικονίσεις.

Τα πρώτα λείψανα κατοίκησης στον Πειραιά ανακαλύφθηκαν στον λόφο της Καστέλας-πάνω από το λιμάνι της Μουνυχίας-και χρονολογούνται στη νεολιθική εποχή, τότε που έπαιζαν με πέτρες ακόμη. Σταδιακά και με το πέρας των χρόνων αρχίζει μια πρώιμη και συστηματική ανάπτυξη της πόλεως, με σημείο τομής τη κλεισθένεια μεταρρύθμιση (508/7 π.Χ.). Ο Πειραιάς γίνεται πλέον δήμος της Αττικής, εντάσσεται στην Ιπποθοωντίδα φυλή, ναι καλά διάβασες, και ξεκινά μια διαδρομή που θα κορυφωθεί με τη δράση του Θεμιστοκλή, του Κίμωνα και του Περικλή.

Μετά τη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.), ο Θεμιστοκλής έχοντας σχεδιάσει ένα τολμηρό έργο, ξεκινά τη μεταφορά του επινείου στον Πειραιά, θεωρώντας με τον τρόπο αυτό πως θα καταφέρει να αντιμετωπίσει μια δεύτερη επίθεση των Περσών. Στα είπα και προηγουμένως αυτά. Λίγα χρόνια αργότερα, στα 487/6 π.Χ., ξεκινούν τα έργα προστασίας και οχύρωσης των λιμένων· έργα ιδιαιτέρως σημαντικά για την εξέλιξη και την ασφάλεια ολόκληρης της πόλεως. Εκτός από τη δημιουργία του θεμιστόκλειου τείχους, κατασκευάζονται νεώρια, νεώσοικοι, σκευοθήκες και γενικώς εγκαταστάσεις που θα φυλασσόταν τα πλοία και ο εξοπλισμός τους. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, πως ο Πειραιάς γίνεται κέντρο ναυτιλίας, οικονομίας και εμπορίου.

Φρένο στην ανοδική πορεία της πόλεως φαίνεται να βάζει τόσο ο λοιμός, με οι η ασθένεια δηλαδή, που ξέσπασε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.Χ.) όσο και η ήττα του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός ποταμούς. Ο πρώτος αποδεκάτισε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού ενώ η νίκη του Λύσανδρου έπληξε την επί πολλών ετών οχύρωση και ναυτική δύναμη της πόλεως. Αυτή η κατάσταση ερήμωσης και οικονομικής και κοινωνικής εξουθένωσης, κρατάει μέχρι και την εποχή του Κόνωνα, του έχουν δώσει και οδό να σου θυμίσω, οποίος μετά τη νίκη στη μάχη της Κνίδου (394 π.Χ.) ξεκινά την ανοικοδόμηση των τειχών, δημιουργεί ναούς και χτίζει πολλά δημόσια κτήρια.

Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, με τη δράση του Λεύκιου Κορνήλιου Σύλλα, η κατάσταση ξεφεύγει. Το 86 π.Χ., με αφορμή τη σύμπραξη συμμαχίας της Αθήνας με τον Μιθριδάτη Στ’, όχι τον ράπερ, οι Ρωμαίοι πολιορκούν τον Πειραιά, βασανίζουν και πουλούν τους κατοίκους και εκτός των άλλων-για επίδειξη της υπεροχής και της νίκης τους- αποφασίζουν να κάψουν ολόκληρη την πόλη και να την αφήσουν έρμαιο στις στάχτες της(!). Εδώ κολλάει και η Λαίδη Άντζελα, που προανέφερα παραπάνω. Τα αποκαΐδια που άφησε πίσω του ο Σύλλας, φαίνεται πως ταλαιπωρούσαν τον Πειραιά μέχρι και την Τουρκοκρατία. Οι ενδιάμεσες φάσεις, σαν να έχουν σβηστεί από την ιστορία, σαν να κάηκαν μαζί με την πόλη!

Μη ξεχνάς υπάρχει και η funny πλευρά των επιστημών!

Βασίλης Λιανός

Σχετικοί Σύνδεσμοι: https://www.bestnews.gr/tatoyaz-apo-tin-archaiotita-sta-stereotypa-toy-21oy-aiona/