Αφιέρωμα στην 28η Οκτωβρίου 1940

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

28η Οκτωβρίου 1940: Ηρωικές στιγμές και άγνωστες πτυχές

Ήταν 81 χρόνια πριν, όταν το πρωί της 28ης Οκτωβρίου 1940 άκουγαν όλοι από τον ραδιοφωνικό σταθμό Αθηνών το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν.

‘’Αι ιταλικαί στρατιωτικαί δυνάμεις προσβάλλουν από της 05.30 ώρας της σήμερον τα ημέτερα τμήματα προκαλύψεως της Ελληνοαλβανικής Μεθορίου. Αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του Πατρίου εδάφους.’’

Κάτω από αντίξοες συνθήκες, οι πρόγονοί μας αγωνίζονται «υπέρ βωμών και εστιών» και καταφέρνουν να αντιμετωπίσουν με ανδρεία και ηρωισμό πολλαπλάσιες και προηγμένες εξοπλιστικά δυνάμεις. Όχι μόνο προβάλλουν σθεναρή αντίσταση, αλλά αναγκάζουν σε άτακτη οπισθοχώρηση τους επίδοξους κατακτητές, των οποίων το γόητρο, αλλά και οι φυσικές τους δυνάμεις πλήττονται αποφασιστικά…

Τα ελληνικά στρατεύματα καταφέρνουν να αποκρούσουν την ιταλική εισβολή κι αυτή γίνεται η πρώτη νίκη των Συμμάχων ενάντια στις Δυνάμεις του Άξονα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πολλοί ιστορικοί, μάλιστα, θεωρούν ότι η νίκη αυτή ανύψωσε το ηθικό των σκλαβωμένων λαών της Ευρώπης και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην έκβαση του πολέμου.

«ΟΧΙ»

Αθήνα, 28 Οκτωβρίου 1940, ώρα 3:00 τα ξημερώματα. Ένα πολεμικό τελεσίγραφο απορρίπτεται κι ένας πόλεμος πρόκειται σε λίγες ώρες να ξεκινήσει.

Πρωταγωνιστές σ’ αυτήν την «κινηματογραφική» σκηνή ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ιωάννης Μεταξάς και ο Ιταλός πρεσβευτής στην Αθήνα Εμανουέλε Γκράτσι ο οποίος έφτασε στο σπίτι του πρώτου στην Κηφισιά για να του επιδώσει το τελεσίγραφο με το οποίο οι Ιταλοί ζητούσαν να καταλάβουν «μερικά σημεία επί ελληνικού εδάφους σεβόμενοι την ελληνική κυριαρχία στο υπόλοιπο της επικράτειας». Η ιταλική κυβέρνηση απαιτούσε, στην πραγματικότητα, την ελεύθερη διέλευση του ιταλικού στρατού από την ελληνοαλβανική μεθόριο προκειμένου στη συνέχεια να καταλάβει κάποια στρατηγικά σημεία της Ελλάδας.

Με συγκλονιστική γλαφυρότητα και ευθύτητα αφηγείται στο βιβλίο του ο Εμμανουέλε Γκράτσι, την ιστορική ημέρα του «ΟΧΙ». Εμφανώς φορτισμένος συναισθηματικά και ο ίδιος, ο Γκράτσι αναφέρει την άσχημη ψυχολογική κατάσταση στην οποία περιήλθε ο Μεταξάς αντιλαμβανόμενος ότι ο πόλεμος της Ελλάδας με την Ιταλία ήταν αναπόφευκτος.

«Την καθορισμένη ώρα, 10 περίπου λεπτά πριν από τις 3, ο στρατιωτικός ακόλουθος ο διερμηνέας και εγώ φτάσαμε στην καγκελόπορτα της κατοικίας όπου έμενε ο πρωθυπουργός. Ο διερμηνέας της πρεσβείας μας, είπε στον φρουρό να ειδοποιήσει τον πρωθυπουργό ότι ο πρέσβης της Ιταλίας επιθυμούσε να γίνει δεκτός για μία άκρως επείγουσα ανακοίνωση. Περιμέναμε για μερικά ατελείωτα λεπτά μπροστά στην καγκελόπορτα ώσπου το κουδούνισμα ξύπνησε τον ίδιο τον Μεταξά ο οποίος έκανε την εμφάνισή του σε μία μικρή πόρτα υπηρεσίας και αναγνωρίζοντας με, διέταξε τον φρουρό να με αφήσει να περάσω. Μού έσφιξε το χέρι, με έβαλε μέσα και με άφησε να περάσω σε ένα μικρό σαλόνι και μόλις καθίσαμε, του είπα ότι η κυβέρνησή μου μού είχε αναθέσει να του κάνω μία άκρως επείγουσα ανακοίνωση και χωρίς άλλα λόγια του έδωσα το κείμενο. Ο Μεταξάς άρχισε να το διαβάζει και όταν τελείωσε την ανάγνωση με κοίταξε κατά πρόσωπο και μου είπε με φωνή λυπημένη αλλά σταθερή φωνή: «Alors, c’est la guerre!» (λοιπόν έχουμε πόλεμο).

Τού απάντησα ότι η ιταλική κυβέρνηση ήλπιζε ότι η ελληνική κυβέρνηση θα δεχόταν τα αιτήματά της και θα άφηνε να περάσουν ελεύθερα τα ιταλικά στρατεύματα τα οποία θα άρχιζαν τις μετακινήσεις τους στις 6 το πρωί. Ο Μεταξάς με ρώτησε τότε αν μπορούσα να καθορίσω τουλάχιστον ποια ήταν τα στρατηγικά σημεία επί του ελληνικού εδάφους που η ιταλική κυβέρνηση θα ήθελε να καταλάβει. Φυσικά αναγκάστηκα να του απαντήσω ότι δεν είχα την παραμικρή ιδέα. Ο Μεταξάς απάντησε: «Vous voyez bien que c’ est impossibile (βλέπετε λοιπόν πολύ καλά ότι αυτό είναι αδύνατο). Η ευθύνη του πολέμου αυτού βαρύνει αποκλειστικά την ιταλική κυβέρνηση. H κυβέρνησή σας ήξερε πολύ καλά ότι η Ελλάδα το μόνο που επιθυμούσε ήταν να παραμείνει ουδέτερη, αλλά και ότι είμαστε αποφασισμένοι να υπερασπιστούμε το εθνικό έδαφος εναντίον οποιουδήποτε». Του απάντησα ενώ σηκωνόμουν ότι ήλπιζα ακόμη ότι θα λάμβανε υπόψη του τη διαβεβαίωση που του δινόταν στη διακοίνωση σύμφωνα με την οποία η ιταλική κυβέρνηση δεν είχε καμία πρόθεση να θίξει την κυριαρχία και την ανεξαρτησία της Ελλάδος και ότι θα γνωστοποιούσε στην πρεσβεία πριν από τις 6 ότι η χώρα του δεχόταν τα ιταλικά αιτήματα. Ο Μεταξάς δεν μου απάντησε. Με συνόδευσε στην έξοδο υπηρεσίας από την οποία είχα μπει πριν από ένα τέταρτο και όταν ήμασταν στο κατώφλι μού είπε: «Vous etes les plus forts…» (είσαστε οι πιο δυνατοί) χωρίς να αναπτύξει περισσότερο τη σκέψη του, με τη φωνή, αυτή τη φορά, βαθιά αλλοιωμένη. Με τη σειρά μου δεν ήξερα τι να απαντήσω στα λόγια αυτά και στη βαθιά λύπη που τα δονούσε. Υποκλίθηκα μπροστά του με το βαθύτερο σεβασμό και βγήκα από το σπίτι του».

Αν και σύμφωνα με το τελεσίγραφο, η επίθεση θα λάμβανε χώρα στις 6 π.μ., στις 5 και μισή τα ξημερώματα, ξεκίνησε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος με αιφνιδιαστική εισβολή στην Ήπειρο.

Η άρνηση του Μεταξά στην επέλαση των ιταλικών στρατευμάτων αποδόθηκε τις επόμενες ημέρες στις εφημερίδες με το περίφημο «ΟΧΙ», ωστόσο η λέξη που έχει γίνει συνώνυμο της ελληνικής γενναιότητας παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο εξώφυλλο της εφημερίδας «Ελληνικό Μέλλον» του Ν. Π. Ευστρατίου στις 30 Οκτωβρίου του 1940.

ΤΟ ΕΠΟΣ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΕΠΕΤΕΙΟΣ

Η Ελλάδα γίνεται η μοναδική χώρα στον κόσμο που επιλέγει να γιορτάζει με την 28η Οκτωβρίου την είσοδό της στον πόλεμο κι όχι τη λήξη αυτού, όπως συμβαίνει στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μάλιστα, για πρώτη φορά η επέτειος του «ΟΧΙ» γιορτάστηκε την αμέσως επόμενη χρονιά, στην περίοδο της Κατοχής. Την παραμονή και ανήμερα της 28ης Οκτωβρίου 1941, το κεντρικό κτίριο και ο προαύλιος χώρος του Πανεπιστημίου Αθηνών γίνονται οι χώροι όπου φιλοξενούνται ομιλίες φοιτητών και καθηγητών, όπως εκείνη του Κωνσταντίνου Τσάτσου, ο οποίος μάλιστα αρνήθηκε να κάνει μάθημα την ημέρα της επετείου, με αποτέλεσμα να απολυθεί από το Πανεπιστήμιο. Η 28η Οκτωβρίου δεν καθιερώθηκε με βασιλικό ή προεδρικό διάταγμα αλλά με την κατάθεση λουλουδιών στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, στ’ άγαλμα του Φεραίου, του Σολωμού, του Μπάυρον και του Βαλαωρίτη, στ’ άγαλμα του Κολοκοτρώνη και του Παύλου Μελά (αρχείο ΑΠΕ – ΜΠΕ).

Την επόμενη χρονιά (28/10/1942), οι εκδηλώσεις και οι διαδηλώσεις για την επέτειο του «ΟΧΙ» εξαπλώθηκαν και σε άλλες ελληνικές πόλεις υπό το βλέμμα των ιταλικών δυνάμεων κατοχής οι οποίες, ωστόσο, δεν παρενέβησαν. Στην Αθήνα οι οργανώσεις ΕΠΟΝ και ΠΕΑΝ αναλαμβάνουν πρωτοβουλία και ο εορτασμός πραγματοποιείται στην Πλατεία Συντάγματος.

Στη σύγχρονη Ελλάδα, η Θεσσαλονίκη φιλοξενεί παραδοσιακά κάθε χρόνο τις επίσημες εκδηλώσεις για τον εορτασμό της εθνικής επετείου, η οποία συμπίπτει με τον εορτασμό της απελευθέρωσης της πόλης κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο και τη μνήμη του πολιούχου της Αγίου Δημητρίου. Κορωνίδα των εκδηλώσεων αποτελεί η μεγάλη στρατιωτική παρέλαση.

Φέτος, εν μέσω της πανδημίας του ιού οι εκδηλώσεις μνήμης για την εθνική μας επέτειο έχουν ακυρωθεί ή περιοριστεί σημαντικά και δεν επιτρέπεται να αποδώσουμε τιμές με τον παραδοσιακό τρόπο που πρέπει και οφείλουμε ως έθνος στους ήρωές μας.

Σύμφωνα με το έγγραφο του Υπουργείου Εσωτερικών (67269/13.10.2020)

‘’Η εθνική επέτειος της 28ης Οκτωβρίου 1940 έχει ιδιαίτερη αξία για τη Χώρα μας, υπενθυμίζοντας την αντίσταση της πατρίδας μας ενάντια στο φασισμό και το ναζισμό και τους αγώνες των λαών για τη δημοκρατία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η ματαίωση των παρελάσεων, ουδόλως απαξιώνει και μειώνει τις οφειλόμενες τιμές στους αγωνιστές, ήρωες της Εποποιίας του 1940.’’

ΞΕΡΑΤΕ ΟΤΙ…

➢ Προτού ακόμη εκπνεύσει το τελεσίγραφό τους, οι Ιταλοί είχαν εξαπολύσει τις ταξιαρχίες τους και οι πρώτες σφαίρες έσκιζαν την νυκτερινή σιωπή πάνω στα βουνά τής Ηπείρου. Στο πεδίο της μάχης, το 21ο φυλάκιο των ελληνοαλβανικών συνόρων, στο ύψωμα Γκόλιο, κοντά στην Πυρσόγιαννη Ιωαννίνων ήταν ο πρώτος στόχος. Εκεί πέφτει νεκρός ο πρώτος Έλληνας στρατιώτης που θυσιάστηκε για την πατρίδα στο έπος του ’40. Ο Βασίλειος Τσαβαλιάρης από την Πιαλεία Τρικάλων, ο οποίος σύμφωνα με πληροφορίες είχε καταταγεί εθελοντικά, χάνει τη ζωή του στα 28 του χρόνια στο χαράκωμα, στις 5 το πρωί της 28ης Οκτωβρίου καθώς η σφαίρα τού Ιταλού στρατιώτη τον βρήκε στο μέτωπο και τον σκότωσε. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του, σε κεντρικό σημείο του χωριού έχει υψωθεί ανδριάντας του όπου κάθε χρόνο ανήμερα της εθνικής επετείου τιμάται η μνήμη του.

➢ Σύμφωνα με το πρωτοσέλιδο της τότε εφημερίδας «ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ», στον πόλεμο του 1940 είχε καταταγεί ο μικρότερος δεκανέας του κόσμου, ο 13χρονος Αναστάσιος Χαραλαμπόπουλος. Ο μικρός βρέθηκε μέσα στο χώρο των αποσκευών σε ένα τρένο που έφτασε στην Κοζάνη μεταφέροντας στρατιώτες. Δήλωσε τότε ότι ήθελε να πάει στον πόλεμο μαζί με τον πατέρα του, που βρισκόταν στο τρένο. Τελικά ο πατέρας τον πήρε στο λόχο του και πολέμησε στην πρώτη γραμμή όταν ο ελληνικός στρατός μπήκε στην Κορυτσά.

➢ Η Ηρώ Κωνσταντοπούλου ήταν μία μόνο από τις πολλές περιπτώσεις γυναικών που πρόσφεραν τα μέγιστα στην εθνική αντίσταση. Ξεχωρίζει όμως για το νεαρό της ηλικίας της –ήταν μόλις 17 ετών- και για τον τρόπο με τον οποίο εκτελέστηκε, με 17 σφαίρες, όσα και τα χρόνια της, για παραδειγματισμό. Η σύντομη ζωή της, μάλιστα, μεταφέρθηκε και στη μεγάλη οθόνη στην ταινία «Δεκαεφτά σφαίρες για έναν άγγελο» του 1981, σε σκηνοθεσία Νίκου Φώσκολου.

➢ Στο βιβλίο του Νίκου Γιαννόπουλου «Πόσο αλήθεια γνωρίζουμε το ’40; Οι άγνωστες πτυχές του ελληνοϊταλικού πολέμου» ο Μανώλης Γλέζος θυμάται για την 28η Οκτωβρίου 1940 «Την περίοδο εκείνη ήμουν πρωτοετής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο και κατοικούσα στο Μεταξουργείο. Ξυπνήσαμε από τον ήχο των σειρήνων και βγήκαμε στους δρόμους… Εγώ και οι συμφοιτητές μου πήγαμε στο φρουραρχείο Αθηνών, ακριβώς απέναντι από τον Σταθμό Λαρίσης. Εκεί έγινα μάρτυρας φοβερών σκηνών. Το κύριο χαρακτηριστικό ήταν ότι ο κόσμος δεν περίμενε την κλήτευση αλλά παρουσιαζόταν αυθόρμητα ώστε να καταταγεί. Παρουσιάστηκα και εγώ αλλά δεν με δέχθηκαν λόγω του ότι δεν είχα υπηρετήσει ακόμη τη στρατιωτική μου θητεία. ‘Ώσπου να σε γυμνάσουμε θα έχει τελειώσει ο πόλεμος’ μου είπαν».

➢ «Να μιλήσω για ήρωες; Να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία, ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας. ‘Στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε…’. Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά».

Με τα λόγια αυτά καταλήγει το ποίημα «Τελευταίος Σταθμός» του Γιώργου Σεφέρη, που γράφτηκε στις 5 Οκτωβρίου του 1944 στο Σαλέρνο της Ιταλίας, ενδιάμεσο σταθμό, όπου είχε καταφύγει η εξόριστη στην Αίγυπτο ελληνική κυβέρνηση, πριν από την οριστική επιστροφή στην απελευθερωμένη πλέον από την ναζιστική κατοχή Ελλάδα.

Ο Σεφέρης μιλά για ήρωες. Στο πρόσωπο του Μιχάλη ενσαρκώνονται οι αγώνες χιλιάδων ανωνύμων ηρώων, που αγωνίστηκαν με αυτοθυσία και αυταπάρνηση κατά την περίοδο 1940-44, ενσαρκώνοντας με την ηρωική στάση τους το ΟΧΙ.

➢ Η Εκκλησία της Ελλάδος αποφάσισε το 1952 να μεταφέρει τη γιορτή της Φωτοφόρου Σκέπης της Υπεραγίας Θεοτόκου από την 1η στην 28η Οκτωβρίου ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς την Παναγία για την προστασία που προσέφερε στον αγώνα των Ελλήνων ενάντια στους Ιταλούς.

➢ Παρά τις υπεράνθρωπες προσπάθειες του ελληνικού λαού, τελικά οι δυνάμεις του Άξονα επικρατούν τον Απρίλιο του 1941. Ο ηρωισμός των Ελλήνων μαχητών αναγνωρίζεται ακόμη και από τον ίδιο τον Χίτλερ, ο οποίος σε λόγο του στο Ραϊχσταγκ (04-05-1941), είπε: «Η ιστορική δικαιοσύνη με υποχρεώνει να διαπιστώσω ότι από όλους τους αντιπάλους που αντιμετωπίσαμε, ιδιαιτέρως ο Έλληνας στρατιώτης πολέμησε με παράτολμο θάρρος και ύψιστη περιφρόνηση προς το θάνατο. Συνθηκολόγησε δε μόνο όταν η εξακολούθηση της αντιστάσεως ήταν αδύνατη και δεν είχε κανένα νόημα».

➢ Η Μάχη της Ελλάδας κατά των Ιταλικών δυνάμεων αρχικά και κατά των Γερμανικών, από τις 6 Απριλίου 1941, διήρκεσε συνολικά 216 ημέρες, γεγονός που προκάλεσε παγκόσμια κατάπληξη και έγινε αφορμή γενικευμένου θαυμασμού και εγκωμίων. Όταν οι Ευρωπαϊκές δυνάμεις υπέκυπταν η μία μετά την άλλη στην ιταλογερμανική λαίλαπα, η Ελλάδα, με σύμπνοια και αυτοθυσία, κατάφερε επί 160 ημέρες, να αναχαιτίσει την πανίσχυρη επιτιθέμενη Φασιστική Ιταλία. Η ατυχής για την Ιταλική φασιστική Αυτοκρατορία έκβαση της πεντάμηνης κατακτητικής προσπάθειας επισφραγίστηκε με την παταγώδη αποτυχία της μεγάλης Εαρινής Επίθεσης του Μαρτίου του 1941. Ο ίδιος ο Άγγλος Πρωθυπουργός, Ουίνστον Τσώρτσιλ, σε τηλεγράφημά του προς τον Έλληνα Πρωθυπουργό αναφέρει: «Η γενναιότητα και αποφασιστικότητα των Ελληνικών στρατευμάτων, που πήραν μέρος σ’ αυτές τις επιχειρήσεις κέρδισαν τον θαυμασμό όλων των ελευθέρων λαών του κόσμου».

➢ Ο ξένος τύπος εκθείαζε στην πλειονότητά του τη γενναιότητα των Ελλήνων. Σε ιαπωνική εφημερίδα γράφτηκε το Δεκέμβριο του 1940 –παρόλο που οι Ιάπωνες ήταν σύμμαχοι των Γερμανών- «Η χώρα μας, στην οποία τιμάται ιδιαίτερα η ανδρεία, παρακολουθεί με θαυμασμό τον αγώνα των Ελλήνων στην Αλβανία και μας συγκινεί τόσο, ώστε, παραμερίζοντας κάθε άλλο αίσθημα αναφωνούμε ‘Ζήτω η Ελλάδα’».

➢ Η ηρωική αντίσταση της Ελλάδας στην απόπειρα της φασιστικής Ιταλίας να εισβάλει στο έδαφός της, που ξεκίνησε την 28η Οκτωβρίου 1940, αλλά και η προέλαση του ελληνικού στρατού στην υπό κατοχή αλβανική ενδοχώρα προκάλεσαν τον θαυμασμό όχι μόνο των δυτικών συμμάχων, αλλά και της γείτονος Τουρκίας. Η αρθρογραφία των τουρκικών εφημερίδων της εποχής αποτελεί αψευδή μάρτυρα των αισθημάτων συμπαράστασης και των επαίνων που είχαν προκαλέσει τα ελληνικά κατορθώματα εναντίον ενός σαφώς υπέρτερου, υλικά και αριθμητικά, αντιπάλου. Έγραφε χαρακτηριστικά ο Αμπιντίν Ντάβερ στη στήλη του στις 29/10/1940: «Οσα έθνη δεν δίνουν αξία στην ανεξαρτησία, στην εθνική κυριαρχία, στην τιμή και στην αξιοπρέπεια ανοίγουν τις αγκάλες τους στον κατακτητή. Αντιθέτως, τα έθνη που μένουν πιστά στα ιερά και τα όσιά τους προτάσσουν τα στήθη και τις λόγχες τους στον στρατό του κατακτητή. Η μικρή αλλά ηρωική Ελλάδα προτίμησε το δεύτερο. Δεν θα μπορούσε να πράξει αλλιώς η κληρονόμος ενός αρχαίου πολιτισμού, ένα έθνος που επέδειξε το θάρρος πολύχρονων αγώνων για να αποκτήσει την ανεξαρτησία του, έστω και εναντίον μας. (…) Η συμπάθεια και η φιλία του τουρκικού έθνους στρέφεται προς το ελληνικό έθνος για την άδικη επίθεση που υπέστη. Το υλικώς μικρό αυτό έθνος έχει μεταβληθεί ηθικώς σε μέγα, διότι μάχεται όχι μόνο για τη δική του ανεξαρτησία, αλλά για την ανεξαρτησία και την απελευθέρωση όλων των καταπιεσμένων εθνών». (Πηγή: Γεώργιος Αγγελετόπουλος).