Η κλασική σημασία του όρου αναλφαβητισμός είναι η άγνοια των γραμμάτων, συνεπώς η αδυναμία ανάγνωσης και γραφής. Aναλφάβητος, σύμφωνα με την UNESCO, είναι “όποιος δεν έχει αποκτήσει τις αναγκαίες γνώσεις και ικανότητες για την άσκηση όλων των δραστηριοτήτων, για τις οποίες η γραφή, η ανάγνωση και η αρίθμηση είναι απαραίτητες”. Διακρίνουμε δύο κατηγορίες αναλφάβητων, τους οργανικά και τους λειτουργικά αναλφάβητους. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν όσοι δε διδάχθηκαν ποτέ ανάγνωση και γραφή, ενώ στη δεύτερη όσοι δεν καλλιέργησαν τις όποιες γνώσεις απέκτησαν στη ζωή τους, με αποτέλεσμα αυτές να ατονήσουν και να ξεχαστούν.
Το φαινόμενο του αναλφαβητισμού, είναι ενδεικτικό του βαθμού της πολιτισμικής ανάπτυξης ενός λαού και χαρακτηρίζει κυρίως τις υπανάπτυκτες και αναπτυσσόμενες χώρες και λιγότερο τις αναπτυγμένες.
Αξίζει να τονιστεί ότι οι εποχές αλλάζουν, επομένως και οι κοινωνίες και οι συσχετισμοί. Ανατρέχοντας, λοιπόν, στο μακρινό παρελθόν διαπιστώνουμε ότι η άγνοια ανάγνωσης και γραφής δεν συνιστούσε μειονέκτημα για τον άνθρωπο και την επιβίωσή του. Απεναντίας, σήμερα η εξάλειψη του φαινομένου αυτού αποτελεί διαρκή στόχο διεθνών οργανισμών. Πλέον, η ανάγνωση και η γραφή θεωρούνται απλώς προαπαιτούμενα εργαλεία για την κατανόηση απαιτητικών κειμένων και σύνθετων εννοιών οικονομικών, πολιτικών κ.λπ. σε μια κοινωνία στην οποία η γνώση ανάγεται σε δύναμη και βρίσκεται στο επίκεντρο.
O αναλφαβητισμός, επομένως είναι φαινόμενο δυναμικό, ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή, που η τεχνολογική εξέλιξη με τη συνεπακόλουθη διαδικτυακή, πλουραλιστική μαζική πληροφόρηση και παροχή γνώσης, αλλά και η καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης έχουν μεταβάλει οριστικά το περιεχόμενο της έννοιάς του. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια γίνεται συχνά λόγος για ψηφιακό αναλφαβητισμό, καθώς οι ηλεκτρονικές δεξιότητες αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία για την μάθηση.
Η πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου για βιοποριστικούς και άλλους λόγους, οι κοινωνικές ανισότητες και η μετανάστευση/προσφυγιά είναι κάποιες μόνο από τις αιτίες του φαινομένου σήμερα, που πλήττει κατά κύριο λόγο το άτομο και κατ’επέκταση την κοινωνία στην οποία ανήκει.
Στη χώρα μας τα ποσοστά σχολικής διαρροής παραμένουν υψηλά, ιδιαίτερα στα επαγγελματικά λύκεια, αν και παρατηρήθηκε μικρή μείωση, με βάση τα τελευταία δεδομένα του 2016. Σήμερα περίπου 774 εκατομμύρια άνθρωποι δεν μπορούν να γράψουν και να διαβάσουν, ιδίως στην Αφρική και την Ινδία. Σε μειονεκτική θέση βρίσκονται οι γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια.
Η UNESCO, εδώ και δεκαετίες, μάχεται για την εξάλειψη του αναλφαβητισμού με κεντρικό σύνθημα «Παιδεία για όλους». Αυτό μαρτυρά την ιδιαίτερη σημασία που έχει για την επιβίωση στο σύγχρονο κόσμο όχι απλώς η γνώση ανάγνωσης και γραφής, αλλά και η καλή χρήση τους με στόχο την κατανόηση, αλλά και την παραγωγή και μετάδοση της ευρύτερης γνώσης. Για τον λόγο αυτό, έχει καθιερώσει ήδη από το 1966 την 8η Σεπτεμβρίου ως ημέρα κατά του αναλφαβητισμού.
